یکى از سنتهاى شایسته، که در اسلام بسیار مورد توجه است و در ماه مبارک رمضان (1) و ایام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و دید و بازدید اقوام و آشنایان است. عزت و قدرت و پیروزى یک ملت در سایه وحدت و همدلى است. پیوند با خویشان و انس و الفتبا آنها منشا بیشتر همبستگىهاست. ایام نوروز، با تعطیل شدن اکثر مشاغل و ادارهها، فرصتخوبى براى دید و بازدیدهاى فامیلى و گرم کردن این کانون وحدت فراهم مىآید.
صله ارحام در قرآن
خداوند ما را به صله ارحام بسیار سفارش کرده است. در قرآنکریم مىخوانیم: «... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله کان علیکمرقیبا» (2) و بترسید از خدایى که به نام او از یکدیگر مىپرسید.(همگى به عظمت او اعتراف مىکنید و هرگاه مىخواهید از یکدیگرچیزى بپرسید و بگیرید، نام مقدس او را مطرح مىکنید و مىگوییدتو را به خدا ...) و از خویشاوندان بهراسید. (که مبادا قطعرابطه کنید) همانا خداوند رقیب (و مراقب) شماست. (3) «والذینیصلون ما امر الله به ان یوصل و یخشون ربهم و یخافون الحساب... اولئک لهم عقبى الدار» (4) (عاقلان کسانى هستند) که آنچهخداوند متعال امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم و دوستىپدر و مادر و محبت اهل ایمان) اطاعت مىکنند و از خدا مىترسندو از سختى هنگام حساب مىاندیشند ... اینها در عاقبت جایگاهىنیکو دارند. «فهل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فىالارض و تقطعوا ارحامکماولئک الذین لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصار هم» (5) آیا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانید، یا درزمین فساد و قطع رحم کنید، بازهم امید (نجات) دارید. همینمنافقان هستند که خدا آنها را لعن کرده، گوش و چشمشان را کر وکور گردانیده است.
صله ارحام در روایات
آنچه از آیات و روایات استفاده مىشود، این است کهصله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مىشود. قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشینى با کسى کهاز خویشانش بریده استبپرهیز.» چنانکه من یافتم چنین فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است: 1- سوره بقره، آیه 25 ... 2- سوره رعد، آیه26... 3- سوره محمد، آیات 24 و 25 ... (6) امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه» (7) بپرهیزید; زیرا انسان رانابود مىسازد.راوى پرسید: «خالقه» چیست؟ امام فرمود: قطع رحم. (8) امام باقر(ع) مىفرماید: رسول خدا(ص)فرمود: به حاضران و غایبان امتم و کسانى که هنوز به دنیانیامدهاند تا روز قیامت، سفارش مىکنم با خویشان خود بپیوندند،هرچند میان ایشان به اندازه یک سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است که خداى متعال آن را بخشى ازدین قرار داده است. (9) طلحه بن زید از امام صادق(ع) چنین نقلکرده است: مردى از قبیله «خثعم»خدمت رسول خدا(ص) رسید و عرض کرد: برترین چیز در اسلام چیست؟ فرمود: ایمان به خداوند. پرسید: بعد از آن چیست؟
پاسخ داد: صله رحم. عرض کرد: بعد از آن چیست؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منکر. پرسید: مبغوض ترین اعمال نزد خداوند کدام است ؟ پاسخ داد: براى خدا شریک قرار دادن. عرض کرد: پس از آن کدام است؟ فرمود: گسستن از خویشاوندان. پرسید: پس از آن چیست؟ پاسخ داد: به بدیها دستور دادن و از خوبیها نهى کردن. (10)
ارزش پیوند با خویشان
پیامبراکرم(ص) فرمود: کسى که با جان و مال در راه صله رحماقدام مىکند، خداوند متعال اجر صد شهید در نامه اعمالشمىنویسد. و در برابر هر قدمى که در این راه بر مىدارد، چهلهزار حسنه برایش ثبت مىکند و چهل هزار گناه از او محومىگرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند این است کهصد سال با صبر و استقامتخداى را بندگى کرده است. (11)
پیامبراکرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر وارتباط با برادران دینى بیستبرابر و پیوند با خویشان بیست وچهار برابر. (12) على بن ابىحمزه که از اصحاب امام صادق(ع) و امامکاظم(ع) است مىگوید: از امام(ع) پرسیدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مىآورد و صدقهمىدهد. حکم آن چیست؟ امام(ع) فرمود: اشکالى ندارد. بلکه درقبال این اعمالى که براى آنها انجام مىدهد، دو پاداش دریافتمىکند.
1- پاداش اعمالى که براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى که به این وسیله تحقق بخشیده است.
شناختن ارحام
پرسش اصلى در این بحث این است: ارحام و اقوام چه کسانى هستند;پیوند با آنها چگونه بر قرار مىشود; و قطع رحم با چه کارىتحقق مىیابد؟
در مرحله بعد باید تحقیق کرد که وظیفه ما در برابر برخى ازاقوام چیست؟ در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام» ذکرنشده و مراد از «ارحام» معناى «عرفى» (14) آن است; یعنى مطلقنزدیکان و بستگان. بنابراین خویشاوندان پدرى و مادرى را هرچندبا چند واسطه باشد، شامل مىشود و فرزندان و خویشان آنها رانیز در بر مىگیرد. (15)
برقرارى پیوند
در اسلام براى چیزهایى که سبب پیوند با خویشان مىگردد، حد خاصىتعیین نشده; بلکه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاىمردم نزدیک یا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممکن است عملىنسبتبه یکى از نزدیکان پیوند به شمار آید، اما نسبتبه دیگرىکه نزدیکتر است، قطع رابطه باشد. در موارد تردید، باید جانباحتیاط را مراعات کرد تا مبادا مرتکب گناه کبیره قطع رحمشویم. پیامبر گرامى اسلام(ص) مىفرماید: «پیوند با خویشان را حفظکنید، هرچند با سلام کردن باشد.» (16) کمترین چیزى که به وسیله آناین پیوند بر قرار مىشود، رفت و آمد و سلام کردن است. اما دربعضى از موارد اکتفا به این مقدار کافى نیست; براى مثال اگریکى از اقوام فقیر باشد و دیگرى ثروتمند، صله رحم به وسیلهکمکهاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مىیابد; و اگر هیچ توجهىبه مشکلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم کرده است. در نتیجه تحققصله رحم به اوضاع و احوال و موقعیت و زمان بستگى دارد. هدیهدادن، دلجویى کردن، دید و باز دید، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقیر نکردن، عیادت هنگام بیمارى، شرکت در مجالس شادى و غم،پذیرفتن دعوت در اعیاد و میهمانیها و هر کارى که سبب مىشودمردم بگویند اینان ارتباط خانوادگى شایستهاى دارند، سبب تحققصله رحم است. قهر کردن، جواب سلام ندادن، ترش رویى، شرکت نکردن در محافل،کمک نکردن در گرفتاریها، گلههاى نا به جا و امثال آن به قطعرحم و گسستن پیوند مىانجامد. امام صادق(ع) مىفرماید: پیوند باخویشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ کن. برترین چیزى کهاین پیوند را نگه مىدارد، خود دارى از آزار بستگان است. صلهرحم مرگ را به تاءخیر مىاندازد. محبوبیتبه وجود مىآورد. (17) نیکى به خویشان در مقابل بدى آنها چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه کنند، باز هم جدا شدن و قطعارتباط با آنها جایز نیست. امیرمومنان(ع) مىفرماید: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم» (18) با ارحام ارتباط داشته باشید،هرچند آنها از شما بریده باشند. مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شکوه کرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نیکى کن) عرض کرد: آنها با منچنین و چنان مىکنند. (و رعایتحالم را نمىکنند) حضرت فرمود:آیا توهم مىخواهى مثل آنها قطع رحم کنى و به آنها احساننکنى؟! اگر چنین کنى، خداوند متعال (در دنیا و آخرت) نظرلطفشرا از شما بر مىدارد. (19) داود رقى مىگوید: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنجشنبه که اعمال شما(شیعیان) بر من عرضه شد، در میان کارهاى تو عملى مرا خوشحالکرد و آن این بود که تو نسبتبه پسرعمویت صله رحم انجام دادى. همانا این پیوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزدیک شدنمرگ اوست. داود رقى مىگوید: پسر عمویى داشتم که معاند و خبیثبود. متوجه شدم در گرفتارى و پریشانى است. پیش از آنکه به سوىمکه حرکت کنم، مقدارى پول برایش فرستادم تا زندگىاش تاءمینشود. چون به مدینه آمدم، امام صادق(ع) این چنین مرا با خبرساخت. (20)
آثار صله رحم
پیامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم(علیهم السلام) براىصله رحم آثار و فواید بسیار ذکر کردهاند. بخشى از آن عبارتاست از: 1- محبوبیت نزد خداوند. 2- بهرهمند شدن از پشتیبانى خداوند. 3- افزایش روزى. 4- طول عمر. 5- ورود به بهشت. 6- برطرف شدن فقر و بیچارگى. 7- آباد شدن شهرها. 8- آسان شدن حساب در قیامت و پاک شدن از گناه. 9- نجات از مرگهاى ناهنجار. 10- محبوبیت در خانواده و...;
بعضى از روایاتى که در آنها بهاین آثار اشاره شده چنین است:
1- پیامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر کس براى من یک چیز راضمانت کند من براى او چهار چیز را ضمانتخواهم کرد. صله رحمانجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزىاش را توسعه مىدهد;عمرش را طولانى مىسازد و او را در بهشتى که وعده داده واردمىکند. (21)
2 پیامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مىسازد وعمرها را طولانى مىکند، هر چند اهلش از نیکان نباشند. (22)
3- عبدالله بن طلحه مىگوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود:
شخصى خدمت پیامبراکرم(ص) آمد و عرض کرد: خویشانى دارم که منبا آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مىآزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم.
حضرت فرمود: هرکس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نکن; هرکساز تو برید و جدا شد، تو با او قطع رابطه نکن و هرکس به توستم کرد، عفوش کن.
اگر چنین کردى، خداوند عزوجل پشتیبانتخواهد بود. (23)
امامصادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نیکو، آدم را سخاوتمند و نفسرا پاکیزه مىسازد. (24)
آن حضرت همچنین فرمود: صله رحم، مرگ را بهتاءخیر مىاندازد; سبب دوستى درخانواده مىگردد; حساب قیامت راآسان مىکند و از گناهان آدمى مىکاهد. پس با خویشان خود پیوندبر قرار کنید و به برادرانتان نیکى کنید، هرچند با خوب سلامکردن و جواب سلام دادن باشد. (25)
پىنوشتها:
1- پیامبر اکرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبان در خطبه معروف خویش فرمود:«... و صلوا ارحامکم» با خویشان خود پیوند برقرار سازید.
2- سوره نساء، آیه 1. 3- تفسیر نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273. 4- سوره رعد، آیه 21 و 22.
5- سوره محمد، آیه 22 و 23. 6- گناهان کبیره، شهید دستغیب، ج 1، ص 157، ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 455.
7- خالقه از ریشه« خلق» به معناى کندن یا از ریشه برکندن است. 8- ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 46.
9- گناهان کبیره، ج 1، ص 164، اصول کافى، ج 2، ص 120. 10- وسایل الشیعه، شیخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حدیث 11.
11- وسائل الشیعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79. 12- وسائل الشیعه، ج 11، ص 546.
13- صلة الرحم و قطیعتها، سید حسن طاهرى خرم آبادى، ص 44. 14- عرفى، یعنى فهم عمومى و عرف یعنى مردم، یا عموم مردم، یا فهم عموم مردم.
15- جمعى از علما و فقهاى بزرگوار چون شیخ طوسى(ره) در کتاب خلاف و مبسوط و ابن ادریس در سرائر، علامه مجلسى در بحار الانوار و... این نظریه را اختیار کردهاند. شهید ثانى( زین الدین الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مىفرماید: اصحاب در اینکه مراد از قرابت و ارحام چه کسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روایتخاصى وارد نشده است، ولى اکثر اصحاب معتقدند که شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطیعتها، ص 85)
16- بحار الانوار، ج 74، ص 111.
17- صلة الرحم و قطیعتها، ص 48.
18- وسائل الشیعه، ج 11، ص 175.
19-ترجمه اصول کافى، ج 4، ص 48.
20- بحار الانوار، ج 74، ص 93.
21- همان، ص 94.
22- همان.
23- همان، ص 100.
24- همان، ص 114.
25- همان، ص 94.